Herken drama en herhalende problemen in de kiem, met constructieve aanwezigheid
Soms lijken dezelfde type problemen zich steeds vaker te herhalen tussen dezelfde personen. Er hoeft soms nog niet eens een probleem herkend te worden, om toch al een sfeer van enig drama te laten overheersen. We horen onszelf en/of een ander klagen, en wellicht zelfs met elkaar wedijveren, maar waar gaat het nu echt over?
Zo alledaags als dit kan voorkomen, zover strekkend kunnen de gevolgen zijn als dit een trend wordt die de sfeer structureel toon en kleur meegeeft. Stephen Karpman, een leerling van Carl Jung, won eerder de Eric Berne Memorial ‘Scientific’ Award met een eenvoudig model dat hier heel helder vorm aan geeft: de dramadriehoek.
De dramadriehoek van Karpman
De dramadriehoek van Karpman is een model voor communicatie en samenwerking, waarin de dynamiek van veelvoorkomend drama wordt uitgebeeld in drie wisselende rollen: de aanklager, het slachtoffer, en de redder.
Het model komt voort uit de transactionele analyse en beschrijft veel voorkomend gedrag, dat beperkend werkt voor effectieve communicatie en samenwerking. De dramadriehoek toont de uitwisseling van psychologische rollenspellen die verborgen, onbewuste bedoelingen hebben. Kruisende en dubbele agenda’s die door alle ‘spelers’ met onbewuste opzet ontkend worden. Toch bepalen die onbewuste bedoelingen hoe iemand zich gedraagt en reageert op impulsen. De bewuste bedoelingen zijn vaak oprecht positief. De onbewuste (bij)bedoelingen zijn vaak echter negatief, door angst gedreven en diep geworteld in een sentiment van ongelijkwaardigheid.
De dramadriehoek is een methode om bijvoorbeeld discussies, meningsverschillen en weerstand in samenwerking te analyseren. Dit is bij uitstek geschikt voor metacommunicatie; om te bespreken hoe het contact verloopt en wat daarin mee kan spelen.
Wisselende dramatische rollenspellen
De sterotypen uit de dramadriehoek verwijzen niet naar eenzijdige persoonlijkheden, maar naar rollen die elkaar vlug kunnen afwisselen. Iemand die één rol speelt uit de driehoek, speelt ze uiteindelijk vaak alledrie. Wel kan het zijn dat één rol vaak de boventoon voert bij iemand, hoewel ook dit afhankelijk blijft van de context in verschillende situaties. Voor degenen die bij de dramadriehoek al snel anderen voorbij zien komen uit hun omgeving, als typisch slachtoffer, of overduidelijke aanklager, herken welke rol je dan naartoe beweegt. 😉
Karpman ontdekte dat specifieke rolpatronen, die de kern van veel sprookjes vorm en kleur geven, in veel vormen ook uitgespeeld worden binnen alledaagse gezinnen en samenwerkingsverbanden. Denk maar eens aan de rollen van Roodkapje, grootmoeder en de grote boze wolf. Ieder personage wisselt meerdere malen van slachtoffer naar redder en andersom, of van slachtoffer naar aanklager en andersom, of wisselt zelfs alledrie de rollen af.
Nog steeds zijn veel films, series en boeken gestoeld op de klassieke rolpatronen uit de dramadriehoek, met hulpeloze slachtoffers, niets ontzienende daders en redders die door het vuur gaan. Ïn hoeverre mensen zo beïnvloed worden met negatieve rolmodellen, is nog steeds een punt van discussie en onderzoek.
Drama als onbewust middel voor ontwijken van gevoel en verantwoordelijkheid
Een ander aspect van de dramadriehoek is echtheid, versus het spelen van rollen in reactie op de emoties die een ander in ons oproept. Alle dramatiek van de driehoek heeft te maken met het vermijden van eigen gevoelens en verantwoordelijkheid.
Ook groepen zoals schoolklassen, werkkringen, bevolkingsgroepen, of gelijkgestemden kunnen zich op individuele schaal, in groepen en als geheel gedragen als ‘spelers’ van de dramadriehoek. De gevolgen kunnen zeer ingewikkeld worden, totdat niemand nog zicht of invloed heeft op wat er in werkelijkheid gebeurt. Dit rollenspel is ook gerelateerd aan vormen van co-dependency, narscisme en andere problematiek. Toch is de werking van de dramadriehoek relatief eenvoudig te volgen.
Aanklager (‘bully’)
- Is verontwaardigd en beschuldigend
- Confronteert (re)actief aanvallend
- Treft zelf geen blaam, zelf niet verantwoordelijk
- Heeft zelf het gevoel beter te zijn dan de ander
- Stuurt anderen en houdt hen op afstand
Redder (‘hero’)
- Is overbezorgd en overcontrolerend
- Werpt zich in de strijd, neemt over en maakt zichzelf belangrijk
- Maakt anderen afhankelijk
- Laat zien hoe goed hij/zij is, niets te verwijten
- Bemoeit zich met anderen, nauwelijks met zichzelf
Slachtoffer (‘victim’)
- Is teleurgesteld en wanhopend
- Bekijkt omstandigheden en anderen, mij treft geen blaam
- Laat afwegingen, keuzes en initiatief aan anderen
- Weinig verantwoordelijkheid voor eigen gedrag en gevoel
- Geeft het op en kan het niet veranderen
Belangrijke opstekers uit de dramadriehoek
- Om het dramaspel van de dramadriehoek te kunnen spelen is er altijd minimaal één slachtoffer nodig.
- Elk slachtoffer heeft één of twee anderen nodig om het slachtoffer te blijven. Zo ook iedere aanklager, of redder.
- Niemand is immuun voor drama, of voor het gevoel van onmacht, schuld, of schaamte.
- Iedereen kan met de beste bedoelingen ook ‘even’ de controle verliezen over eigen gedachten, emoties, acties en reacties, ongeacht de omstandigheden.
- Iedereen kan de controle leren (her)nemen over eigen gedachten, emoties, acties en reacties, ongeacht de omstandigheden.
Het kan ook anders: Herken en keer drama in de kiem, met constructieve aanwezigheid
Dat onderhuidse dramatische rollenspellen zo alledaags kunnen zijn, betekent niet dat er geen andere manier is om met dergelijke situaties om te gaan. Om hierin meer perspectief te duiden heeft David Emerald een eenvoudige tegenhanger van de dramadriehoek ontwikkeld; de groeidriehoek, ook wel winnaarsdriehoek genoemd. De groeidriehoek van Emerald gaat uit van positieve tegenpolen ten opzichte van de rollen uit de dramadriehoek. In de video hiernaast zijn beide driehoeken ter illustratie letterlijk naast elkaar gezet.
De dramadriehoek en de groeidriehoek vormen tegenpolen van elkaar, die ook in elkaars verlengde liggen. In praktijk vraagt het soms nog aardig wat oefening om enige afstand tot eigen emoties te kunnen bewaren én oprechtheid over eigen invloed en gedrag. Toch kun je in enkele stappen een heldere overstap maken, vanuit een onderhuidse dramarol naar een constructieve tegenhanger uit de groeidriehoek.
De sleutel is alerte, gelijkwaardige en oprechte aanwezigheid in het moment.
De kern van de dramadriehoek ligt in ongelijkwaardigheid (“Ik ben OK, jij bent niet OK, of andersom”). De enige echte remedie is het tegendeel: gelijkwaardigheid (“Ik ben OK, jij bent OK”) in het besef dat het vooral draait om verantwoordelijkheid voor eigen daden, gedachten en emoties. De Dramadriehoek richt zich op het negatieve en op beperking, de groeidriehoek op het positieve en op ontwikkeling.
Constructieve uitweg in 5 stappen:
- Herken de weerstand in het moment; zo zuiver mogelijk met enige afstand tot eigen emoties en afleidende gedachten.
- Stap letterlijk uit de driehoek; zowel fysiek, als emotioneel en mentaal.
- Neem helder waar wat zich aandient: Wat voor thema’s dienen zich bij jezelf aan, achter de weerstand?
- Adem uit en heroriënteer jezelf: Laat de drama en het gewicht los en maak weer verbinding met positieve, gelijkwaardige opties.
- Kies een constructieve invalshoek; in gelijkwaardigheid én in lijn met eigen constructieve ambities.
Zo eenvoudig als deze vijf stappen klinken, zoveel oefening vraagt het in praktijk om de verleiding van oude gewoonten en impulsen te kunnen weerstaan én in het moment feitelijk naar andere keuzes te handelen. Dát is dan ook waar eventuele coaching, training en begeleiding zich vooral op richt.
Doelmatige toepassing van de dramadriehoek
In praktijk worden de dramadriehoek en de groeidriehoek vooral toegepast in psychotherapie, organisatiepsychologie, coaching en counseling, maar ook daarbuiten. In het werkveld van communicatie, marketing en sales wordt er ook veel gebruik van gemaakt, zij het vaak minder bewust. Veel bedrijfsvoeringen ontlenen zelfs hun bestaansrecht aan de rolpatronen uit de dramadriehoek. Denk maar aan advocaten, tandartsen, automonteurs, of verzekeringen.
In zekere zin lijkt iedere bedrijfsvoering zijn bestaansrecht wel in meer of mindere mate te ontlenen aan het oplossen van andermans problemen. Zolang die context helder is en ieder zich van hetzelfde bewust is, dan is er toch niet direct sprake van drama, of potentie daartoe. De dubbele onbewuste lagen in communicatie (vanuit de transactionele analyse) zijn daarom wel echt een wezenlijk onderdeel van de dramadriehoek.
De dramadriehoek en groeidriehoek bij NieuweDag
Bij NieuweDag worden de dramadriehoek en de groeidriehoek in coaching vooral terloops toegepast, om inzicht te krijgen in persoonlijke ontwikkelpunten, uitdagingen en mogelijkheden. Het kan helpen om thema’s en overtuigingen vanuit meer perspectieven te bekijken en andere mogelijkheden te verkennen, binnen een specifieke context. Als een situatie erom vraagt, kan het soms ook meer concreet in beeld gebracht worden, net als bij training, eventueel met één of meer gerichte oefeningen. Afhankelijk van de aanleiding, kan hierbij de leercirkel bewust-bekwaam ook in beeld komen.
Als we dieper ingaan op persoonlijke kwaliteiten en uitdagingen, kan eventueel ook gebruik gemaakt worden van de kernkwadranten van Ofman. Als we dieper ingaan op het verkennen van voorkeuren, waarden en mogelijkheden, wordt bij NieuweDag via vraagstellingen vaak ook terloops gebruik gemaakt van andere methoden en technieken, zoals bijvoorbeeld; de logische niveaus van Dilts & Bateson, de theorie U van Scharmer, of de leerstijlen en ontwikkelfasen van Kolb.
Ter informatie, of ter naslag, hieronder iets meer uitwijding per bekrachtigende rol uit de groeidriehoek.
De ‘co-creator’, ook wel aangeduid als de ‘survivor’, of de ‘auteur’
De ‘co-creator’ uit de groeidriehoek wordt ook wel de ‘survivor’ genoemd. Het is de tegenhanger van het ‘slachtoffer’ (de ‘victim’) uit de dramadriehoek die, in plaats van een passieve ontwijkende rol op basis van aangenomen onmogelijkheden, doelt op een proactieve samenwerking op basis van potentie en ambitie. Hierbij staat het volgende centraal:
- Focus op potentie en ambitie in duurzame oplossingen en relaties.
- Realistisch kijken, luisteren, denken én vooral doen. Al is het eerst als oefening of experiment.
- Inspirerend samenwerken. Met ontwikkelend oog, oor en gevoel voor eigen voorkeuren, én die van de ander.
- Mij valt niets te verwijten voor wat er is gebeurd, maar ik kan er wel voor kiezen weer wijzer verder te bewegen.
De ‘coach’, ook wel aangeduid als de ‘trainer’
De ‘coach’ uit de groeidriehoek wordt ook wel de ‘trainer’ genoemd. Het is de tegenhanger van de ‘redder’ (de ‘hero’) uit de dramadriehoek die, in plaats van de afhankelijk makende, reddende acties, doelt op constructieve uitwisseling van feedback op basis van toestemming en een goede verstandhouding. Hierbij staat het volgende centraal:
- Focus op toestemming voor inmenging, in duurzame oplossingen en relaties.
- Constructief attenderen op mogelijkheden en consequenties van keuzes en gedrag.
- Tactvol uitwisselen van feedback, op basis van empathie en gelijkwaardigheid.
- Goed of fout, ik geef ieder een kans ervan te leren en te groeien.
De ‘counselor’, ook wel aangeduid als de ‘challenger’, of de ‘hersteller’
De ‘counselor’uit de groeidriehoek wordt ook wel de ‘challenger’ genoemd. Het is de tegenhanger van de ‘aanklager’ (de ‘bully’) uit de dramadriehoek die, in plaats van de confronterende aanval, doelt op een zekere mate van hulpvaardige bescherming en betrokkenheid. Hierbij staat het volgende centraal:
- Focus op ondersteuning en waarborging van duurzame belangen en relaties.
- Analyseren van situaties, omstandigheden, kansen en wensen.
- Tactvol verduidelijken en verhelderen om te ondersteunen, in gelijkwaardigheid.
- Ik ben mede verantwoordelijk en doel op verschillende vormen van toegevoegde waarde.